سعدبن سعد اشعرى قمى(یاران واصحاب امام جواد)
شهر مقدس قم در طول تاریخ اسلام خاستگاه مهم شیعیان بوده است و انسانهایى در این شهر پرورش یافته اند که مایه افتخار و شکوه شیعیان شدهاند؛ بزرگمردانى که در برابر حاکمیت استبداد به ملتها درس آزادگى آموخته و شعله هاى مکتب انقلابى تشیع را روشن نگاه داشته اند .
یکى از این ستارگان تابناک که در آسمان علم و حدیث درخشید، سعدبن سعد اشعرى قمى است؛ مردى که در روزگار خویش یکى از پرچمداران اخبار و روایات ائمه اطهارعلیهم السلام بود . امید است که مقاله حاضر براى شناخت او، چراغ راه و براى نسل جستجوگر زمان ما که در جستجوى انسانهاى برجسته و بزرگ تاریخ اند، الگویى جاودان باشد.
خاندان همانطور که از نسبت قمى و اشعرى این مرد بزرگ به دست مىآید، وى از خاندان شریف «اشعرى» است که خدمات شایانى در ترویج مذهب ناب شیعه انجام داده اند و دهها فقیه و محدث و متکلم در دامان خویش پرورده اند.اسم و لقب اسم شریف این چهره درخشان سعد، فرزند سعد لقبش اشعرى و نسبت او قمى است (۱).
در نظر بزرگان
تاریخ نگارانى که شرح حال سعد را نوشتهاند، از او به نیکى یاد کرده و مورد ستایش قرار داده اند. شیخ طوسى مىنویسد: سعدبن سعد اشعرى، صاحب «کتاب» است (۲) و نجاشى در «رجال» و علامه در «خلاصه» مىفرماید: سعدبن سعد اهل قم و مورد اطمینان است (۳). (۴)
شیخ کشى این روایت را نقل مىفرماید: عبداللهبن صلت قمى به من خبر داد که در یکى از آخرین روزهاى حیات امام جواد (ع)، خدمت حضرت مشرف شدم. شنیدم که امام معصوم (ع) فرمود : «خدا صفوانبن یحیى را جزاى نیکو عنایت فرماید. در حق محمدبن سنان و زکریابن آدم دعا کردند و فرمودند که به عهد و پیمان خود درباره من وفا کردند، اما امام نامى از «سعد اشعرى» نبرد. من مرتبهاى دیگر به حضور امام رفتم، فرمود خداوند صفوانبن یحیى و محمدبن سنان و زکریابن آدم و سعدبن سعد را خیر دهد؛ زیرا نسبت به من وفادارى کردند (۵).
این روایت گویاى شخصیت والاى سعدبن سعد، نزد حضرت جواد (ع) است. در این حدیث امام ایشان را دعا کرد و در ردیف بزرگان فقه و حدیث به حساب آورد. یقینا این اعتبار معنوى به دلیل روح بلند و مقام رفیع این محدث جهان تشیع است.سایر دانشمندان و گزارش دهندگان مانند علامه مامقانى هم که تألیف هایى در زمینه زندگى بزرگان تاریخ تشیع نوشته اند، همان سخنان برجستگان رجال شیعه را ذکر کردهاند.
یار امامان
شیخ طوسى و نجاشى او را از یاران و راویان حضرت رضا و حضرت جواد (ع) مىدانند (۶) / (۷) و از حدیثى هم که کشى نقل کرده استفاده مىشود که او از راویان و یاران حضرت جوادالائمه (ع) بوده بعضى از علماء معاصر هم همین مطلب را مورد تأیید قرار دادهاند (۸).
هجرت
سعد براى شناخت مکتب و اخبار اهلبیت عصمت (ع) از شهر قم به مدینه یا خراسان هجرت کرد . او این راه طولانى را طى طریق کرد تا از دریاى بى انتهاى دانش امام (ع) قطره اى برگیرد و از خرمن علم او، خوش هاى برچیند. آرى او نمونه این خبر معروف است که امام صادق (ع) فرمود: یک نفر از شیعیان ما که اخبار و روایات ما را بین پیروان ما منتشر کند قلبها و جان هاى آنها به نور دین محکم شود، از هزار نفر عابد، که تنها اهل دعا و ذکراند ولى مبلغ رسالت الهى نیستند بهتر است (۹).
استادان
«سعد» از چند نفر، روایت نقل مىکند که عبارتند از:
۱ ـ حسن بن جهم (۱۰)
وى مورد اطمینان و از یاران حضرت رضا (ع) بود (۱۱).
۲ ـ صفوانبن یحیى (۱۲)
دانشور بسیار بزرگى است که در میان یاران ائمه همانند ستارهاى پرفروغ مىدرخشد (۱۳).
۳ ـ علىبن ابىحمزه (۱۴)
شاگردان
عده زیادى از دانشمندان و راویان نزد «سعد» به فراگیرى سخنان گهربار ائمه (ع) پرداختهاند نام این اشخاص در کتابهاى رجالى ذکر شده است که به اسامى چند تن از آنان اشاره مىکنیم .
۱ ـ محمدبن خالد برقى (۱۵)
از بزرگان شیعه، یار امام موسى و امام رضا (ع) بود. و فرزند احمدبن محمدبن خالد مؤلف کتاب محاسن برقى بود.
شیخ طوسى و علامه، او را فردى مورد اطمینان شمرده اند (۱۶).
۲ ـ محمدبن الحسن ابى خالد (۱۷)
شیخ طوسى او را از اصحاب امام رضا (ع) مىداند و از روایات متعدد به دست مى آید که محمد «وصى» (۱۸) سعدبن سعد و شخصى قابل اعتماد بود (۱۹).
۳ ـ احمدبن محمدبن عیسى قمى (۲۰)
یکى از دانشمندان بزرگ و مورد اطمینان شیعه در قم و مورد اعتماد راویان بود.
نجاشى مىنویسد: بزرگ قم و عالم برجسته و فقیه آنان که در شهر قم ریاست داشت و با امام رضا و امام جواد و حضرت هادى (علیهماالسلام) ملاقات کرده است (۲۱).
۴ ـ عبادبن سلیمان (۲۲)
راوى بیشتر روایاتى که از سعد نقل شده است، عباد است. البته کسى از دانشمندان پیشین او را مورد وثوق ندانسته است، ولى بعضى از دانشوران اخیر مانند؛ وحید بهبهانى تلاش کرده اند که شخصیت مناسبى از او ارائه کنند (۲۳).
روزگار او
قرائن و شواهد ما را راهنمایى مىکند که او در اواخر قرن دوم هجرى در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود و در نیمه اول قرن سوم جان به جان آفرین تسلیم کرده است.
البته با توجه به اینکه سعدبن سعد از صفوانبن یحیى روایت نقل مىکند و صفوانبن یحیى در سال ۲۱۰ رحلت کرده است، دوران زندگى او را مىتوان حدس زد.
تألیفات
فهرست نویسان بزرگ شیعه دو یا سه کتاب از سعد ثبت کردهاند و شیخ طوسى مىگوید، او کتابى دارد (۲۴). اما موضوع این کتاب مشخص نیست. نجاشى کتابى به نام «المسائل» به او نسبت داده است (۲۵) که در این کتاب ۵۲ حدیث از سعد در زمینه هاى مختلف فقهى و اعتقادى وجود دارد (۲۶).
چند روایت
در پایان به چند نمونه روایت که از این بزرگوار نقل شده است، اشاره مىکنیم.
پاداش زیارت فاطمه معصومه (س)
از معروفترین احادیثى که درباره شأن و منزلت حضرت معصومه (س) و ثواب زیارت ایشان نقل شده است، یکى روایت سعدبن سعد است و شاید این مهمترین سند در اینباره است. همه روایتگران این حدیث از عالمان مورد اطمینان شیعه اند. شیخ صدوق به نقل از پدرش، از علىبن ابراهیم قمى، از ابراهیم بن هاشم، از سعد اشعرى از امام رضا (ع) اینگونه نقل مىکند: قال: سئلته عن فاطمه بنت موسىبن جعفر (ع) . فقال: من زارها، فلهالجنه (۲۷).
سعد مىگوید: از امام رضا (ع) درباره شأن و فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه (ع) سؤال کردم: هر کس او را زیارت کند، بهشت براى او است.
توحید
سعد مىگوید از امام رضا (ع) درباره توحید و اعتقاد به آن سؤال کردم، فرمود: توحید واقعى همان است که شما شیعیان دارید (۲۸).
پاکى و نظافت
امام رضا (ع) فرمود: از جمله خلق و خوى پیامبران خدا، تمیزى و استفاده از عطرها و اصلاح سر و صورت بوده است (۲۹).
نماز اول وقت
امام رضا (ع) به سعد فرمود: اى سعد هرگاه موقع نماز فرارسید، نمازت را بخوان، چون نمىدانى لحظه دیگر زنده خواهى بود یا نه! (۳۰)
یاد سیدالشهداء هنگام نوشیدن آب
سعد از داود رقى نقل مىکند که نزد امام صادق(ع) بودم. امام آب نوشید بعد از آن دیدم که امام گریه مىکند. لحظه اى بعد، فرمود: خداوند قاتل امام حسین را لعنت کند. هر کس وقتى آب نوشید، امام حسین را یاد کند و بر قاتل او لعنت فرستند، خداوند متعال براى او هزار حسنه مىنویسد، هزار گناه از او پاک مىنماید، او را از نظر معنوى به هزار درجه بالا مىبرد و گویا هزار بنده آزاد کرده است و پروردگار او را در روز قیامت با مسرت و شادى محشور خواهد کرد (۳۱).
زندگى در قم
به نقل راویان از امام صادق (ع) نقل مىکند که حضرت فرمود: وقتى فتنه و بلا در شهرها ظاهر شد، به شهر قم پناه ببرید زیرا براى کسانى که نگران حفظ دین خود هستند جاى مناسبى است (۳۲).
زمین از وجود معصوم خالى نیست
با یک واسطه از حضرت امام رضا (ع) روایت مىکند که فرمود:
«حجت خدا بر مردم کامل نمىشود مگر به وسیله امام معصومى که شناخته شده باشد (۳۳).»
دین را باید از امامان آموخت
سعد مىگوید: حضرت رضا (ع) در معناى این آیه شریفه: که چه کسى گمراهتر است، از کسى که بدون راهنمایى خدا، از هواى نفس پیروى مىکند، فرمود: کسانى که مذهب و دین خود را از غیر امامان معصوم (ع) فرامىگیرند (۳۴).
محل دفن
محل دفن سعدبن سعد اشعرى معلوم نیست و نمىتوان در این موضوع نظرى قاطع داد و شاید مثل بسیارى از خاندان اشعرى، در جوار حضرت معصومه و شهر مقدس قم دفن شده باشد.
_________________________
۱) رجال نجاشى، ص ۱۲۷، فهرست شیخ طوسى، ص .۷۶
۲) رجال شیخ طوسى، ص .۱۲۷
۳) رجال نجاشى، چاپ مکتبه داورى، ص .۱۲۷
۴) خلاصه علامه حلى، ص .۷۸
۵) رجال کشى، ج ۲، ص ۷۹۲، چاپ مؤسسه آلالبیت لاحیاءالتراث.
۶) رجال شیخ طوسى، ص .۳۷۸
۷) نجاشى، ص .۱۲۷
۸) معجمالثقات، چاپ جامعه مدرسین، ص .۵۸
۹) اصول کافى، چاپ دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص .۳۳
۱۰) بحارالانوار، ج ۱۱، ص .۶۶
۱۱) رجال نجاشى، ص .۳۶
۱۲) بحارالانوار، ج ۱۷، ص .۱۵۳
۱۳) نجاشى، ص ۱۳۹، فهرست شیخ، ص ۸۳، رجال شیخ، ص .۳۵۷
۱۴) بحارالانوار، ج ۲۶، ص .۴۵
۱۵) رجال نجاشى، ص .۱۲۷
۱۶) تنقیحالمقال ممقانى، ج ۳، ص .۱۱۱
۱۷) فهرست شیخ، ص .۷۶
۱۸) تنقیحالمقال، ج ۲، ص .۹۹
۱۹) همان.
۲۰) فهرست شیخ، ص .۷۶
۲۱) رجال نجاشى، ص .۶۰
۲۲) همان، ص .۱۲۷
۲۳) تنقیحالمقال، ج ۲، ص .۱۲۱
۲۴) فهرست شیخ، ص .۷۶
۲۵) رجال نجاشى، ص .۱۲۷
۲۶) بانک اطلاعات کتابخانه حضرت معصومه (ع) .
۲۷) ثوابالاعمال (صدوق) ترجمه علىاکبر غفارى، ص .۲۲۶
۲۸) بحارالانوار، چاپ آخوندى، ج ۳، ص .۲۴۰
۲۹) بحارالانوار، ج ۱۱، ص .۴۳
۳۰) وسائلالشیعه، ج ۴، ص .۱۱۹
۳۱) بحارالانوار، ج ۴۶، ص .۳۰۳
۳۲) همان، ج ۶۰، ص .۲۱۴
۳۳) همان، ج ۲۳، ص ۵۱؛ از بصائرالدرجات، صفار قمى، ص .۱۴۳
۳۴) همان، ج ۲، ص .۳۰۲