نکات مهم بهداشت دهان و دندان

پزشکان‌ می‌گویند: آلودگی‌ها و میکروب‌های باقیمانده از غذاها در لابلای دندان‌ها, از دهان به معده سرایت کرده و کندی هضم, خرابی معده و ترش کردن را به دنبال می‌آورد که خود سبب امراض کلیوی و ریوی می‌گردد. بلکه گاهی این میکروب‌ها و آلودگی‌ها ممکن است به لوزتین برسد و همچنین بر بینی نیز تأثیر بگذارد به طوری که

موجب درد وبیماری در موهای بینی می‌گردد و نیز بیماری‌های دندان‌ها که از پاکیزه نبودن و خراب بودن آنها نشأت می‌گیرد, گاهی موجب بیماری‌ها و دردهایی در گوش‌ها می‌شود و همین‌طور سبب می شود که بعضی از بیماری‌های چشم هم به وجود بیاید و این مطلب به این خاطر است که هر یک از گوش و چشم از طریق اعصاب به دندان متصل هست. همانطوری که بعضی از بیماری‌های دهان در رماتیسم مفاصل اثر می‌گذارد و سنگینی کبد را زیاد می‌کند, بلکه دندان‌های مریض, اولین جزء بدن است که طبیب توجه می‌کند در معالجه کردن مرض سل و بیماری‌های شمرده شده دیگری که وجود دارد.
و گاهی شکل می‌گیرد که از پوشیده‌ شدن زیادی‌های غذا در دهان یک ترشی به نام «کتیک» که در سطح خارجی دندان تأثیر می‌گذارد و این سطح خارجی دندان از بین می‌برد و به صورت خشن و ناخوشایندی می‌گرداند و این امری است که کمک می‌کند بسیاری از زیادی‌های غذا بماند و از این جهت بسیاری از میکروب‌ها پدید می‌آیند و از این جهت می‌باشد که بسیاری از درد‌ها و ناراحتی‌ها به انسان روی می‌آورد.
همانطوری که این ترشیدگی که به آن اشاره شد در حقیقت از اسباب خرابی دندان‌ها می‌باشد و از این جهت است که دندان‌ها صلاحیت خود را از دست می‌دهد و چاره‌ای نیست که از احماض و ترشیدگی دهان فرار کنیم. چنانچه این حالاتی که غالباً سرچشمه می‌گیرد از پنهان شدن زیادی‌های طعامی که در دهان ایجاد می‌گردد, به هر کسی می‌فهماند که دندانهایش را پاک ونظیف کند بعد از مدت زمانی که مسواک زدن دندانهایش را ترک کرده باشد. سپس این زیادی‌های غذا, اندک اندک تبدیل به میکروب‌هایی می‌شود که به میلیون‌ها عدد می‌رسد و سبب پیدا شدن بسیاری از بیماری‌های دهان می‌گردد و همان‌طور که گفتیم این میکروب‌ها با طعام وارد معده می‌شود و سبب می‌گردد که از این جهت انسان دچار بسیاری از امراض, دردها, بیماری‌ها و خطرها بشود.
افزون بر این, زیادی‌های غذا گاهی سبب زخم لثه‌ها می‌شود و این و میکروب‌های حاضر در دهان به اثر گذاشتن و خراب شدن لثه‌ها از طریق زخم‌ها تأثیر می‌کند و هرگاه آن زخم‌ها به کشف و ظاهر شدن دندان‌هایش منجر میشود نتیجه آن ضعف و سستی دندان‌ها و اطراف آن می‌شود و از این جهت دندان‌ها بی‌فایده می‌گردد و باید آن دندان‌ها کنده شود.۱

مسواک کردن, نجات دهنده می‌باشد
بعد از این حرف‌ها نتیجه این شد که همانا اولاً برای دهان یک نظافت کننده و همچنین یک مطهر و عقیم کننده‌ای لازم است که تا این میکروب‌هایی را که در دهان وجود دارد از بین ببرد (و آنها را زایل کند) واز بروز میکروب‌هایی در جای این میکروب‌ها مانع شود.شارع مقدس ثابت کرده که این منظف, مطهر و معقم, تنها مسواک کردن است که در این وقت معالجه می‌کند, همانطور که مسواک کردن عملی است که بسیاری از امراضی که ممکن است متعرض انسان شود و این امراض نتیجه خراب بودن دندان‌ها می‌باشد, باز می‌دارد که از جمله این امراض و بیماری‌ها, بیماری‌های معده می‌باشد.چونکه مسواک کردن, معده را سالم می‌کند همانطور که گذشت. این اثر به استثنای آثار زیادی بود که اشاره کردیم و در آینده نیز به خواست خدا اشاره خواهیم کرد. همانطور که ملاحظه میشود شارع, مسواک کردن را مطهر و پاکیزه کننده تمام دهان قرار داده نه تنها پاک کننده دندانها, ولی شرط مسواک کردن این است که به صورتی استعمال شود که شارع آن را می‌پسندد و در اوقات و با وسایلی مسواک کردن صورت گیرد که شارع آن‌ها را ثابت کرده است. ازاین جهت ما فلسفه قول ائمه را در مورد مسواک کردن می‌شناسیم که فرمودند: «مسواک , پاک کننده و منظف دهان است و مسواک از انسان, بیماری را دور می‌کند و دردهای دندان‌ها را از بین می‌برد».

مسواک کردن اشتها به طعام می‌آورد
واضح است که کثیف بودن دهان و زیاد بودن میکروب‌ها در دهان از اشتها و میل انسان به طعام می‌کاهد, به خصوص هنگامی که در اینجا مشکل هضم یا ترش کردن غذا در معده باشد. بلکه همانا از اموری که از نظر علمی ثابت شده, این است که نظافت کردن دندان‌ها انسان را به طرف طعام می‌کشاند و از نظر کمیات نیز شامل کمیاتی می‌شود که مورد توجه قرار می‌گیرد.و این ذاتاً چیزی است که تفسیر می‌کند برای ما آن روایاتی را که از ائمه (علیهم‌السلام) صادر شده که همانا مسواک اشتها به طعام را زیاد می‌کند و انسان را به سوی طعام می‌کشاند.

خوشبو شدن دهان و فصاحت
چونکه مسواک کردن موجب خنک شدن دهان و پاک شدن لعاب می‌شود و لثه‌ها را محکم و تقویت و دندان‌ها را محافظت می‌کند و موجب تقویت عضلات دهان می‌شود, پس طبیعی است اینکه مسواک کردن سبب گردد که انسان فصاحتش بیشتر شود, چون عضلات دهان قدرتشان بر حرکت بیشتر می‌شود و تارهای صوتی محکم‌تر می‌شود و نشاط و شادابی بیشتری پیدا می‌کند ودقت بیشتری در ادای کلمات و اصوات پیدا می‌کند.

مسواک کردن با ریشه نی و ریحان و غیر از این دو
بدیهی است که خارج کردن زیادی‌ها از بین دندان‌ها اگر چه به خودی خود مفید می‌باشد, ولی هنگامی که این خارج کردن زیادی‌ها از طریق صحیح نباشد, چه بسا منشأ ضرر‌های زیادی باشد که ممکن است از منافع و سودهای آن بیشتر و بالاتر باشد و این مسأله است که نیاز به انتخاب راه بهتر را شدید می‌سازد تا سلامتی دندان‌ها حفظ شده و بیماری‌های احتمالی دفع شوند.
بدیهی است که خارج کردن زیادی‌های غذا از بین دندان‌ها به وسیله جسم سخت مثل سنجاق یا سوزن یا هر آلت معدنی دیگری,سبب جراحت دیواره محافظ دندان خواهد شد همانطور که منجر به زخم شدن بافت لثه‌ها نیز می‌شود و امری که از این مسأله نتیجه گرفته می شود این است که دندان‌ها در معرض خرابی و لثه‌ها در معرض بیماری قرار می‌گیرد به خاطر میکروب‌هایی که در دهان به وجودآمده است و چه بسا این میکروب‌ها به میلیون‌ها عدد برسد.
بنابراین مسواک زدن و خلال کردن باید به وسیله‌ای نرم انجام گیرد که از زخم شدن واز بین رفتن دیواره‌های دندان و نوک دندان و از زخم شدن لثه‌ها در امان باشیم.
از این رو, اسلام از مسواک و خلال کردن با «نی» و چوب درخت انار, منع کرده چونکه مسواک با این چیزها لثه‌ها را مجروح می‌کند ودر خود دندان‌ها نیز تأثیر می‌گذارد. همانطور که اسلام از مسواک کردن به وسیله چوب ریحان نیز منع کرده است و شاید وجه آن این باشد که این‌ها سبب زیان به دندان‌ها می‌شوند و همچنین در آنها موادی هست که به لثه‌ها وبه طور مساوی به دندان‌ها و لثه‌ها ضرر می‌زنند. و آن روایاتی که دلالت می‌کند بر منع از مسواک کردن به غیر از چوب اراک و زیتون, و آنچه روایتشده از پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خلال کردن به وسیله ریشه درخت و همین طورمسواک کردن به وسیله آن را نهی کرده‌اند.۲ و از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده که از مسواک کردن به ریشه درخت, ریحان وانار, نهی کرده‌اند. ۳

مسواک کردن با چوب اراک و مثل آن
اسلام فرمان داده و ترغیب نموده است که با چوب اراک مسواک بزنیم چرا که رشته‌های فرمان داخلی چوب اراک بعد از برخورد با آب یا لعاب, یک حالت ملایم و بسیار نرمی برای عمل مسواک پیدا می‌کند واز این رو حالت نرم و لیّنی پیدا می‌کند که شبیه مسواکی است که در این روزها تا حد زیادی استعمال می شود و با چوب اراک دیواره‌های دندان‌ها و ریشه‌های لثه هم خراب نمی‌شود و به هر حالتی که ممکن باشد از آن حالت, ضرری متوجه لثه‌ها شود, در نمی‌آید همانطور که چوب زیتون نیز چنین است.
باید توجه داشت مسواک زدن با مسواک و خمیر دندان که امروز شایع است مورد نظر اسلام نیست چرا که در آن زمان وجود خارجی نداشت وبه مخیله کسی هم خطور نمی‌کرد و اگر پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌خواست چنین مسواکی ساخته شود فرمان می‌داد. اما چنین نسبت‌هایی ناروا است و کسی آن را بیان نکرده است.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مردم فرمان داد در مسواک زدن از چوب اراک و زیتون استفاده کنند که در روایات منافع فراوانی برایشان ذکر شده و ائمه (علیهم‌السلام) بر آن تأکیده کرده‌اند.
از امام باقر (علیه‌السلام) روایت شده که فرمودند: «خانه خدا (کعبه) شکایت کرد به خدا از این که نفس‌های مشرکین به آنجا می‌رسد. خداوند وحی کرد به کعبه که من عوض این مشرکین, قومی رامی‌آورم که با چوب‌های درختان نظافت می‌کنند (دندانهایشان را مسواک می‌کنند) وقتی که خدا محمد (صلی الله علیه و آله) را مبعوث کرد, خداوند به پیامبر به وسیله جبرئیل وحی کرد و امر کرد به خلال و مسواک کردن». و این روایت از چند طریق روایت شده است.۴
و از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده که پیامبر با چوب اراک مسواک می‌کردند و جبرئیل امر کرده بود که با این وسیله مسواک کنند.۵
و در آن نامه‌ای که امام رضا (علیه‌السلام) به مأمون نوشتند, فرمودند: «و بدان ای امیرالمؤمنین! بهترین وسیله‌ای که به وسیله آن مسواک می‌زنی لیف اراک است (چوب اراک) چون چوب اراک دندان‌ها را جلا می‌دهد و دهان را خوشبو‌ می‌سازد ولثه‌ها را محکم و چاق می‌کند (گوشت لثه را می‌رویاند) و مسواک کردن, دندان‌ها را از خراب شدن حفظ می‌کند البته مسواک کردنی به دندان خدمت می‌کند که به اعتدال باشد, زیاده‌روی در آن, عاج دندان را می‌برد و موجب لغزش و ضعف ریشه‌های آن می‌گردد.۶
در مورد مسواک نسبت مسواک به زیتون از پیامبر(صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمودند: «چقدر مسواکی که از چوب زیتون است نیکو می‌باشد. زیتون درختی مبارک است و دهان را پاکیزه می‌گرداند و فساد دندان را از بین می‌برد و مسواک زیتون مسواک من ومسواک انبیای قبل از من می‌باشد.»‌۷
و اما نسبت به چوب زیتون ما سفارشی پیدا نکردیم مگر در این روایت آخری, پس ما معلومات یقین آوری از چوب زیتون که بشود اعتماد بر آن کرد پیدا نکردیم و آنچه در اینجا بحثش مهم است بحث از چوب اراک است. وقتی ما ملاحظه کردیم منافعی که در چوب اراک هست به زودی درک می‌کنیم که عدول و برگشت کردن از چوب اراک به مسواک لازم نیست, بلکه برتری هم ندارد که بازگشت کنیم از چوب اراک به خیر دندان‌هایی که ادعا می‌شود آنها بر تنظیف دندان‌ها و تطهیر و نابودی میکروب‌ها کمک می‌کند, بلکه چاره‌ای نیست که فقط بر چوب اراک اکتفا کنیم چون که آزمایش‌های جدید,افضلیت و برتری چوب اراک را بر مسواک ثابت کرده است, زیرا همانا برای چوب اراک بوی خوشی هست (دهان را خوشبو می‌کند) و دارای بزاق می‌باشد و در چوب اراک موادی هست که دندان‌ها را سفید کرده و جلا می‌دهد. ۸
«وجدی» می‌گوید:«برای چوب اراک فایده‌ای است نسبت به دندان‌ها و آن این است که صلاحیت دارد با شاخ چوب اراک مسواک بکنیم و دهان را خوشبو و نیکو می‌گرداند و استعداد‌ و آمادگی تمام دارد برای خارج کردن زیادی‌های غذا‌ها از بین دندان‌ها واستعمال چوب اراک بهتر از مسواک می‌باشد.»۹
بله, یکی از کارکنان داروخانه در «آلمان» ماده مخصوصی را در مسواکی که از درخت اراک گرفته شده, یافت که دندان‌ها به وسیله آن مقاوم و پایدار می‌شود و این ماده شبیه به ماده فلوراست که کشنده میکروب‌ها می‌باشد.
و ملاحظه شده است که خراب شدن دندان‌ها نزد کسانی که مسواک استعمال می‌کنند کمتر است نسبت به بسیاری از کسانی که با مسواک معمولی دندان‌ها را مسواک می‌کنند و پیوسته این داروسازی بررسی و کنکاش کرده و از این ماده به دست آمده در خمیر دندان‌ها استفاده می‌کند.
اما در مسواک, این ماده که کشنده میکروب‌ها می‌باشد نیست و به خاطر همین اطبا و پزشکان سفارش می‌کنند که مسواک را بعد از این که دندان‌ها را با آن پاک کردیم, در آب نمک قرار دهیم تا به وسیله آب نمک بر پلیدی‌ها و میکروب‌هایی که همراه آن است از بین برود یا میکروب‌هایی که بعداً به آن می‌رسد تا اینکه این میکروب‌ها بار دیگر به دهان باز نگردد. اما هر چه به چوب اراک برسد یا رسیده باشد به واسطه آن ماده‌ای که در چوب اراک وجود دارد از بین می‌رود بدون اینکه نیاز باشد که آن را در آب نمک قرار بدهیم یا غیر از آب نمک. وقتی آب نمک توانایی دارد که بر جمیع انواع میکروبها پیروز شود در حالی که در چوب اراک اصلاً این میکروب‌ها وجود ندارد و وجود داشتن میکروب‌ها در چوب اراک از چیزهایی است که تا کنون ثابت نشده است.

مسواک باید به طور عرضی زده شود نه طولی
برای چگونگی مسواک کردن و تنظیف کامل وعدم تنظیف کامل یک راه وجود دارد, چون گاهی مسواک را بر روی دندان‌ها به صورت ظاهری می‌کشند و این طریق طبیعتا در رسیدن به آن هدفی که به خاطر آن مسواک قرار داده شده کفایت نمی‌کند و یک بار مسواک به تمام بین دندان‌ها می‌رسد و زیادی‌های غذا را از بین دندان‌ها بیرون می‌آورد که این مطلوب و مورد پسند است, زیرا وقتی دندان‌ها را به طور نزولی وصعودی (پایین و بالا) مسواک زدی پس ریشه‌های مسواک به تمام جاهای دندان و بین دندان‌ها داخل می‌شود تا اینکه باقی نمی‌ماند هیچ شیء اززیادی‌هایی که ممکن است باعث ضرر بر دندان‌ها بشود, یا ضرر بر هیچ جزئی از اجزای جسم. (بر هیچ جزئی از اجزای بدن غیر از دندان‌ها) و این دستور از ائمه وارد شده بدین طریق و روش, دوازده قرن پیش و علمای طب بر این روش آگاه نشدند, مگر در همین چند سال و علمای طب سفارش می‌کنند به اینکه از این روش تبعیت و پیروی کنیم. ۱۰
از پیامبر(صلی الله علیه و آله) روایتی وارد شده که فرمودند: «دندان‌ها را به طور عرضی مسواک کنید, نه به طور طولی.»۱۱
از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمودند: «سرمه را از طول و مسواک را از طرف عرض انجام دهید.» ۱۲
و حضرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) هر وقت مسواک می‌زدند از طرف عرض مسواک می‌کردند. ۱۳
و حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) مسواک را از طرف عرض می‌زدند و با تمام انگشتان دست غذا می‌خوردند.۱۴

بعد از مسواک کردن, مضمضه لازم است
روشن است که تنها مسواک زدن برای نظافت دهان کافی نیست – با آنکه به تصریح روایات یکی از اهداف مهم مسواک همین است – بلکه چاره‌ای نیست انسان به عمل دیگری نیز دست بزند برای اینکه این زیادی‌ها را از دهان خارج کند تا اینکه دهان از این جهت پاک شود و بوی خوشی داشته باشد, از این رو اهل بیت حکم کرده‌اند که پس از مسواک کردن لازم است آب را در دهان مضمضه کنیم و چون این غرض (نظافت دهان) به یک دفعه مضمضه کردن حاصل نمی‌شود سه بار مضمضه وارد شده است.
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «هر کس مسواک کند بعد از آن باید مضمضه نماید (آب را مضمضمه نماید)».۱۵
و در روایت دیگری این طور آمده که معلی بن خنیس از مسواک کردن بعد از وضو سؤال کرد. حضرت فرمود: «باید مسواک کند پس مضمضه نماید با آب سه مرتبه.» ۱۶

کمترین و معمولی‌ترین مسواک
ما ملاحظه می‌کنیم که اهمیت اسلام به مسواک به حدی می‌باشد که برای بسیاری از انسان‌ها تفسیر و توضیح و یا درک نتایج آن مشکل است, حتی در اسلام به دست می‌آوریم که با انگشت کشیدن بر روی دندان کفایت از مسواک می‌کند. از پیامبر نقل شده که فرمودند: «مسواک یا کشیدن با انگشت ابهام یا انگشت ابهام وضو, مسواک می‌باشد.»۱۷
و از ائمه(علیهم‌السلام) نقل شده که: «کمترین نوع مسواک این است که با انگشت بر دندانهایت بکشی.»۱۸
بلکه در کشیدن به دندان‌ها با یک مرتبه داخل کردن دست و سه بار دست بکشد کفایت می‌کند.از امام باقر (علیه‌السلام) نقل شده که: «مسواک کردن در سه بار ترک نشود,اگر چه به این صورت باشد که یک مرتبه دست داخل دهان گردد ولو یک مرتبه به دندان‌ها کشیده شود.»۱۹
و این تعبیری رسا از مقدار توجه و اهمیت ائمه(علیهم‌السلام) به مسواک کردن می‌باشد همانطوری که وحی شده است به آن فایده‌های بزرگ و اثر بخشی که برای مسواک است پس به درستی دست کشیدن با انگشتان, اگر چه تحقق دهنده تمام فواید مسواک نیست, مگراینکه میسور به خاطر معسور ترک گردیده نمی‌شود (چیزی که آسان است به واسطه چیز سخت ترک نمی‌شود) چون که دست کشیدن با انگشتان حداقل در تقویت و تحریک عضلات لثه‌ها مفید است, همانطوری که جرم بوجود آمده بر روی دندان‌ها و لثه‌ها را از بین می‌برد. همان جِرمی که از باقی‌مانده خوردنی‌ها به وجود آمده که ممکن است به وجود آورنده بسیاری از میکروب‌ها باشد و این مسأله ذاتاً تفسیر و توضیح می‌دهد برای ما قول ائمه را که فرمودند: «ترک نکنید مسواک را در سه بار اگر چه به این صورت باشد که یک دفعه دست داخل دهان شود و سه مرتبه بر دندان‌ها کشیده شود» چنانچه این مسأله ظاهر است و مخفی نیست.

مسواک کردن با گلاب
بلی از جهت اینکه بوی دهان بهتر شود و دهان خوشبو گردد چون مسواک کردن باعث خوشبو شدن دهان هم می‌شود, می‌یابیم که امام حسن (علیه‌السلام) با گلاب مسواک می‌کردند.۲۰

مسواک کردن در حمام
شاید یکی از اموری که احتیاج به بیان کردن ندارد,‌این است که مسواک کردن در حمام صحیح نیست, چون مسواک کردن عبارت است از نظافت کردن و بیرون کردن باقیمانده‌ها از میان آن‌ها پس هنگامی که این کار در هوای حمام که پر از میکروب است انجام گیرد بعضی از میکروب‌ها به انسان سرایت می‌کند و برای او ممکن نیست که به راحتی و به سهولت از دست این میکروب‌ها خلاص شود, خصوصاً در آن جو حمام که هر چه از میکروب‌ها دسته دسته خارج می‌شود در جای آن‌ها دسته دیگری وارد می‌شود و جای آن‌ها را پر می‌کند و در اینجا چیزی که مانع از رسیدن این میکروب‌ها به مکان‌های حساس باشد وجود ندارد به خاطر این‌که در جو حمام میکروب‌ها مستقیماً اثر گذار هستند.
اما در خارج از حمام, بزاق موجود تا اندازه‌ای از نفوذ آنها به جاهای حساس جلوگیری می‌نماید چرا که در غیر جو حمام میکروب به مانع برخورد می‌کند و به راحتی نمی‌تواند نفوذ نماید. افزون بر این, بزاق همواره در تغییر است و هر چند اندکی از این آلودگی‌ها باقی بماند در نوبت دومی که مسواک زده می‌شود این میکروب‌ها زایل می‌گردد, اما در مورد مسواک زدن در حمام, آب دهان و بزاق به مناطق و اطرافی که مسواک زده می‌شود,نمی‌رسد, بلکه به صورت باز باقی می‌ماند و به سرعت در معرض هلاکت قرار می‌گیرد در حالی که جو حمام پر است از این میکروب‌ها و زندگی این میکروب‌ها در جو حمام بیشتر است.
روایتی که از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده این مطالب را برای ما تفسیر می‌کند که فرمودند: «بپرهیزید از مسواک کردن در حمام چونکه مسواک کردن در حمام موجب وبای دندان‌ها می‌شود.» وهم معنایا ین روایت, روایات دیگری نیز نقل شده است.۲۱

اوقات مسواک کردن و مسواک کردن روزه‌دار
بدیهی است که مسواک کردن هنگام وضو و نماز وهنگام خواب و سحرگاه و وقت برخاستن از خواب و هنگام طلوع خورشید, مستحب است. اما روزه‌دار می‌تواند هر موقعی از روز که بخواهد مسواک کند. ۲۲ و می‌تواند در ا ول و آخر روز در ماه مبارک رمضان مسواک نماید,۲۳ لکن ترجیح ندارد برای روزه‌دار که با مسواک مرطوب مسواک نماید.۲۴ و شاید این موضوع به خاطر این باشد که شخص روزه ‌دار به خاطر روزه بودنش به حرج وسختی نیفتد, درحالی که طمع دارد بر اینکه به مسواک کردن حتی در حال روزه اقدام شود و ما در اینجا اشاره می‌کنیم به اینکه: زیاد بودن میکروب‌‌ها در دهان منحصر در پوشانیدن زیادی‌های طعام در دهان نیست, زیرا ممکن است این زیادی‌های طعام به دهان از طریق ارتباط با اجسام دیگری غیر از طعام باشد, بلکه ممکن است از خود طعام باشد هنگامی که طعام به چیز دیگری آلوده باشد, چنانکه ممکن است از راه هوای دهان آلوده شود و آن آلودگی به سایر قسمت‌های بدن از راه تنفس برسد.
به خاطر همین, میکروب‌هایی که در دهان در اجزا و انواع مختلف می‌باشد, جا به جا می‌شود و در این جا به جایی و جزء جزء شدن میکروب‌ها هیچ عضوی در انسان مطلقاً شبیه دهان نیست و دهان مناسب‌ترین اعضایی است که قابلیت دریافت این میکروب‌ها را دارد ودهان مکانی خوب برای رشد و نمو و زیاد شدن میکروب‌ها میباشد چون بزاق دهان که همیشه در دهان است – گرچه در حال سالم بودن بدن انسان باشد – ممکن است بسیاری از انواع میکروب‌ها را به وجود بیاورد.۲۵
اما در غیر این حالت بسیاری از عوارض را درست کند, بلکه ممکن است غذا را برای میکروب‌ها درست کند و هنگامی که ملاحظه کردیم مقدار حساسیت این عضو (دهان) نسبت به سایر اجزای بدن انسان, می‌شناسیم و پی می‌بریم به سر اینکه اسلام تجویز کرده و اجازه داده که شخص روزه ‌دار مسواک بکند و دعوت کرده در اوقات مختلفی که قبلاً ذکر شد, انسان مسواک کند.
اضافه می‌شود به مطالب بالا, اینکه محیط دهان برای چند ساعت که غیر فعال گردید, باقیمانده‌های غذا به آسانی تخمیر می‌شود. همانطوری که بعضی از میکروب‌هایی که در دهان جای گرفته‌اند می‌توانند بی‌هیچ محدودیتی و بدون مانعی به زندگی خود ادامه دهند. پس وقتی که قبل از خواب, انسان مسواک کرد به درستی که این زیادی‌های غذا از بین می‌رود و در اینجا فرصت و وقت برای نشاط و شادابی آلودگی‌ها و میکروب‌ها و فرصت تخمیر زیادی‌های غذا هم باقی نمی‌ماند.
چنانچه مسواک کردن بعد از خواب, میکروب‌هایی را که در دهان از طریق تنفس و غیر تنفس رسیده است از بین می‌برد. بعضی از دانشمندان می‌گویند: «همچنان جریان آزاد و فراوان بزاق در دهان, عامل مهمی است که دندان‌ها را از کرم خوردگی و خرابی حفظ می‌کند, زیرا بزاق دهان در تمییز شدن مکانیکی دندان‌ها مؤثر است و چون جریان بزاق در شب کم می‌شود,‌استعدادو قابلیت خراب شدن دندان‌ها طبعاً زیاد می‌گردد و این مسأله چیزی است که تأکید می‌کند انسان بعد از خواب نیاز به مسواک دارد چنانکه گفتیم. ۲۶
همانطور که مسواک کردن بر میکروب‌هایی که ممکن است هنگام خواب پدید بیایند غلبه می‌کند و همین طور بر بعضی از زیادی‌های غذا اگر فرض کنیم که در بین دهان مانده باشد در آنجایی که اگر مسواک قبل از خواب نباشد سبب می شود در جدیت کردن در مسواک کوتاهی شود و شاید آنچه قبلاً ذکر کردیم القا می‌شود بعضی از این روش‌ها بنابر قول ائمه (علیهم‌السلام) که قبلا گفته شد: «اگر مردم آن منافعی که در مسواک هست می‌دانستند, همراه خودشان مسواک را در رختخواب می‌بردند.» و این موضوع برای ما تأکید می‌کند عظمت اسالم را و اینکه اسلام با نیاز‌های طبیعی انسان‌ها منسجم است آن نیازهای طبیعی که وجود این طبیعت را در بردارد.

مسواک کردن و آلودگی‌های خارجی
روایت شده از امام صادق (علیه‌السلام) که فرمودند: «پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) هرگاه نماز عشا را می‌خواند, دستور می‌دادند که اساب وضو و مسواکشان را نزدشان می‌گذاشتند و رویش را می‌پوشانیدند و قدری می‌خوابیدند, سپس بر می‌خاستند, نخست مسواک می‌کردند و …» .۲۷
وقبلا گذشت که حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در خراسان که بودند وقتی نمازصبح را می‌خواند درمصلای نمازش می‌نشست تا اینکه خورشید طلوع می‌کرد سپس همه مسواک‌ها را در ظرفی قرار می‌دادند و بعد هر یک از مسواک را برمی‌داشتند و دندانشان را مسواک می‌کردند و بعد برایشان کندر می‌آوردند…».
این روایت‌ها منعکس می‌کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امام (علیه‌السلام) به محافظت کردن از مسواک‌ها به واسطه این باشد که در ظرفی جای دهند یا روپوشی روی آن بیندازند و موقع نیاز از آن استفاده کنند, تا اینکه مسواک‌ها به هیچ نوعی از میکروب‌ها, آلوده نشوند, اگر چه آن میکروب‌ها از هوا باشد چه رسد به اینکه با چیز دیگری غیر از هوا ارتباط پیدا کند و این نهایت دقت در محافظت کردن در مورد سلامت بدن می‌باشد. به خصوص وقتی ملاحظه می‌کنیم که امام رضا (علیه‌السلام) خودشان برای هر نمازی یک مسواک مخصوصی را قرار می‌دادند به این خاطر که باقی نماند در مسواک موقعی که از مسواک دردفعه دوم استفاده می‌کردند هیچ اثری از رطوبتی که در نتیجه مسواک کردن قبلی مانده است, چون که رطوبت ممکن است سبب به وجود آمدن وزنده ماندن بعضی از میکروب‌هایی شود که مربوط به رطوبت است.۲۸ و رطوبت‌های باقیمانده در مسواک مانع از این می‌شود که موادی که در مسواک است در هلاک شدن میکروب‌ها کند.

مستحب بودن وضو هنگام طعام
در احادیث وارد شده, روایاتی که از آنها استفاده می‌شود وضو قبل از اطعام مستحب است و قبلا گذشت اینکه مسواک کردن هنگام وضو مستحب است و این دو دسته روایات معنایش این است که مسواک کردن قبل از طعام و قبل از وضو انجام می‌شود. اینجاست که زمینه‌ای باقی نمی‌ماند تا طعام آلوده به میکروب وارد معده گردد و به آن زیان برساند همان طور که مقدم شد, اما مسواک کردن بعد از طعام, اسلام خود را مستغنی و بی‌نیاز می‌داند که بر این مطلب تصریح کند, زیرا اسلام به مسواک زدن در زمان‌های مختلف دستور داده, در اول روز و شب, به طوری که تخمیر زیادی‌ها نامعقول و غیرممکن گردد.

خلال کردن بعد از طعام
خیلی از مواقع بعضی از زیادی‌های غذایی که در بین دندان‌ها وجود دارد با مضمضه کردن خارج نمی‌شود, بلکه به وسیله مسواک کردن نیز مشکل است که آنها را خارج کنیم پس احتیاج به استعمال وسیله دیگری داریم که آن زیادی‌های غذا را مجبور کنیم خارج شوند تا این زیادی‌های غذا تغییر نکند و سطح دندان را نپوشاند و در نتیجه میکروب‌ها آماده شوند و در از بین بردن لثه‌ها و خراب شدن دندان‌ها و غیر از این‌ها از چیزهایی که در بحث مسواک اشاره به آن شد, موثر باشند و امر و دستور به خلال در اسلام به صورت‌های مختلف و گوناگون وارد شده همانطوری که پیامبر وائمه (علیهم‌السلام) آن فوایدی که دارد ذکر کرده‌اند با اضافه کردن ذکر وسایلی که استعمال آن وسایل در این موضوع صحیح نیست و غیر از این روایات از روایاتی که در آینده به زودی توضیح داده می‌شود و باید گوش نکنیم به حرف کسانی که می‌گویند خلال آماده می‌کند فرصت را برای ابتلا به درد‌ها و زخم‌های لثه‌ها و خارج کردن دندان که موجب کندن آن می‌شود.۲۹
خلالی که موجب کندن دندان می‌شود آن خلال مخصوصی است که درآن وسایل بسیار حاد و سخت به کار می‌رود که موجب زخم لثه و خراب شدن دندان می‌شود. این امری بود که نشأت گرفته بود از آنچه ذکر شده بود و پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) به این جهت مردم را آگاهی دادند و به آنچه مانع از ظهور این جهت است مردم را ارشاد کردند و می‌بینیم در موقعی که بحث در وسایل خلال باشد بعضی از آن روایاتی که از ائمه (علیهم‌السلام) در این مورد وارد شده همانطوری که با تعدد عمل خلال و مسواک و مضمضه در هر روز فرصت برای ظاهر شدن مرض به هیچ وجه باقی نمی‌ماند.۳۰

خلال کردن از نظر شرعی
از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمودند: «خداوند خلال کنندگان از امتم را که در بعد از وضو و طعام, خلال می‌کنند, رحمت کند.»۳۱
و فرمودند: «خلال کننده از امت من چه نیکو می‌باشد.»‌موسی بن جعفر (علیهماالسلام) از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل فرمودند: «خداوند خلال کننده را رحمت کند.» گفته شد یا رسول الله! خلال کنندگان چه کسانی هستند؟ فرمودند: «کسانی که بعد از طعام, خلال می‌کنند پس وقتی که در دهان چیزی و غذایی باقیماند, تغییر می‌کند و بوی آن, فرشته را اذیت می‌کند.» ۳۲ و باید مراجعه شود به آنچه از سعد بن معاذ از پیامبر نقل شد.۳۳
و به همین معناست آنچه امام باقر (علیه‌السلام)از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل کردند و در این حدیث, این طور وارد شده که سنگین‌تر بر فرشته‌ای که موکل انسان مؤمن است, نیست از این‌که چیزی از طعام در دهان مؤمن ببیند در حالی که ایستاده و مشغول نماز باشد.۳۴
و از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده: «و خلال کردن باعث می‌شود که ملائکه تو را دوست بدارند پس ملائکه اذیت می‌شوند از بوی دهان کسی که بعد از غذا خوردن,خلال نمی‌کند.» ۳۵
از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمودند: «جبرئیل بر من نازل شد و به خلال سفارش نمود.» ۳۶
و از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «جبرئیل نازل شده وسفارش به مسواک کردن و خلال و حجامت نموده است.» ۳۷
واین معنا در جایی که کلام در مسواک کردن بود گذشت در حدیث شکایت کردن خانه خدا به خدا از نفس مشرکین که به خانه خدا می‌رسد پس آنجا مراجعه کنید.
واز امام کاظم (علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «یک منادی درآسمان ندا می‌کند خدایا! بر خلال کنندگان برکت عنایت فرما». تا اینکه فرمودند: «و کسانی که خلال می‌کنند پس به درستی که خلال توسط جبرئیل نازل شد در حالی که جبرئیل قسم خورد و شهادت داد بر خلال از آسمان.»۳۸ و خلال از آن ده چیزی می‌باشد که آنها ازامور حنیفیه‌ای قرار داده شده, که خداوند به ابراهیم نازل کرد. ۳۹ و مطالب دیگری که جای بررسی آنها‌ نیست. ۴۰

فایده‌های خلال
اینک فواید خلال و ضرر‌های ترک خلال را, که در روایات مطرح شده به صورت زیر خلاصه کنیم:
۱ـ دهان را خوشبو می‌سازد.
۲ـ موجب سلامتی (یا اصلاح) دهان و دندان‌ها میٍ‌گردد.
۳ـ دهان را پاکیزه می‌گرداند.
۴ـ صحیح وسالم کننده (اصلاح کننده) لثه‌ها و دندان‌ها می‌باشد.
۵ـ خلال کردن موجب جلب روزی می‌شود.
۶ـ خلال کردن نظافت است.
۷ـ باد جنام (باد شنام: باد دژنام) را از بین می برد که یک قرمزی ناشناخته‌ای است بر صورت و اعضا همچنانکه می‌آید. ۴۱
۸ـ از پدید آمدن بوهای بد و کریه در دهان جلوگیری می‌کند.
و وارد شده این فواید در تعدادی از روایات مثل آنچه از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شده که خلال, بوی دهان را خوش می‌گرداند.۴۲
واز پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده که: «خلال کنید به دنبال طعام, پس به درستی که خلال کردن, سالم کننده دهان و دندان‌ها می‌باشد و موجب جلب روزی می‌شود.»
و در روایت دیگری این است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جعفر, خلالی را داد و امر کرد جعفر را که خلال کند و به آنچه گفته شد دلیل آورد.۴۳
و از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده که: «خلال کنید پس به درستی که خلال کردن از نظافت وپاکیزگی است و نظافت از ایمان است و ایمان همراه صاحبش در بهشت خواهد بود.»
و گذشت روایتی که کعبه شکایت کرد به خدا از اینکه نفس‌های مشرکین به کعبه می‌رسد,پس خداوند به کعبه وحی کرد که عوض این مشرکین, قومی‌ می آیند که نظافت می‌کنند با چوب‌های درخت.۴۴
شهید, گفته است: «خلال کردن لثه را سالم می‌گرداند و بوی دهان را خوش می‌کند.»۴۵
روایت شد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به حضرت علی (علیه‌السلام) فرمودند: «بر تو باد به خلال کردن, چون خلال باد جنام را از بین می‌برد…» ۴۶
مرحوم مجلسی گفته است که «باد جنام» مثل اینکه عربی باد شنام است و باد شنام بر آنچه حکما ذکر کرده‌اند یک قرمزی ناشناخته‌ای است شبیه قرمزی کسی که مبتلا به مرض جذام می‌باشد و بر صورت و اعضا خصوصا در زمستان و سرما ظاهر می‌شود و چه بسا با آن دانه‌هایی هم بیرون بیاید.۴۷
در روایتی است از وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله) که فرمودند: «هر کس دو چوب استعمال کند از خستی انبر (از کشیدن دندان بر اثر خرابی و درد) ایمن می‌شود.»۴۸
و ما نیازی نداریم فوایدی که برای خلال ذکر شده در اینجا بیاوریم پس در بحث مسواک گذشت و آنچه ذکر شد خیلی واضح است و احتیاجی به تکرار آن نداریم.
ذکر شده که خلال موجب جلب رزق و روزی می‌باشد و شاید این نظر داشته باشد به اینکه هرگاه بر بنده بسیاری از رنج‌ها و درد‌های جسمی برسد به اضافه اینکه خلالکردن جای را برای ملائکه باز می‌کند تا ملائکه به عبد نزدیک شوند, در این صورت بدون شک بر بنده بسیاری از نفقات عطا می‌شود همانطوری که خلال کردن به انسان نشاط می‌دهد, بلکه یک روحیه جدیدی می‌دهد که همراه آن الطاف خدا, تهیه کردن موارد روزی برای بنده می‌باشد.
و اما نسبت به آن قرمزی که در صورت پیدا می‌شود و اشاره به آن شد, ما قدرت و استطاعت پیدا نکردیم تا به حال که سرّ این موضوع را بفهمیم و شاید با پیشرفت دانش پزشکی در آینده بتوانیم بسیاری از قضایایی که تا به حال مبهم ومشکل و پیچیده بوده است بشناسیم اگر خدا بخواهد.لازم است آنچه به وسیله خلال کردن خارج می‌شود, به بیرون ریخته شود وارد شده در احادیث بسیاری که لازم است بیرون ریختن آنچه به واسطه خلال از بین شیار دندان‌ها خارج می‌شود, اما آن غذاهایی که بر لثه هست یا در اطراف دهان و دنباله زبان هست,اسلام خوردن آن را اجازه داده است.۴۹
و در روایت وارد شده که: «حرجی نیست برای کسی که آنچه به واسطه خلال خارج شده,‌بخورد.» ۵۰
این نظر دارد به حرج از جهت عقاب اخروی اما حرج و ضرردنیوی موجود است و به خاطر اینکه حرج دنیوی موجود است در این روایت ذاتاً امر کرده به بیرون انداختن آنچه با خلال خارج می‌شود چه برسد به غیر آن.
و سرّ این موضوع واضح است, همانا چیزی که در خلال کردن مستکره می‌باشد آن است که در بین دندان‌ها از آن استفاده شود (آنچه در خلال مستکره می‌باشد این است که از گیاهی که خیلی سفت و سخت است در خلال کردن بین دندان‌ها استفاده شود) و دندان‌ها را در معرض آلوده کردن به میکروب‌هایی بکند که در آن مکان‌ها پیدا می‌شوند که رسیدن به آن میکروب‌ها با وسایل تنظیف مشکل است و شاید مطلقاً نشود دسترسی به آنها پیدا کرد. اما آنچه در جلو دهان و یا در باطن دهان و کنج دهان و اطراف آن یا در جایی است برای زبان ممکن است که خارج کند آنها را از اطراف دهان, این‌ها در جاهایی واقع شده‌اند که اصلاً ممکن نیست که چیزی در آنها ثابت بماند و چونکه بزاق و آب دهان دایماً در دهان به وجود می‌آید هیچ فرصتی برای پوشیده شدن و زیاد شدن هیچ نوع از انواع میکروب‌ها پدید نمی‌آید.
دکتر پاک نژاد ذکر کرده است: هر کس چیزی که به وسیله خلال کردن خارج می‌شود دایما بخورد بر چنین شخصی ترس آن داریم که زخم اثنی عشر و یا زخم معده مبتلا شود.۵۱
و به خاطر همین ما تعجب می‌کنیم وقتی که روایت امام صادق (علیه‌السلام) را می‌بینیم که می‌فرماید «هیچ یک از شما انسان‌ها غذایی که به وسیله خلال کردن از دهان خارج می‌کنید نخورید چون که مبتلا به دبیله می‌شوید.» ۵۲
«دبیله» یعنی آن سختی و جراحت و دمل بزرگی که در شکم به وجود می‌آید که غالبا منجر به مرگ شخصی که آن جراحت در او پیدا شده می‌شود.۵۳ و همین جراحت چیزی است که اکنون به زخم اثنی عشر یا زخم معده تعبیر می‌شود چنانچه معلوم است.

مضمضه کردن بعد از خلال
«مستغفری» در «طب النبی» روایت کرده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «بعد از طعام, خلال و با آب مضمضه کنید چونکه مضمضه کردن با آب, باعث صحت و سلامت دندان‌ها می‌شود.»۵۴
و از امام حسین (علیه‌السلام) نقل شده که حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به ما امر می‌فرمودند که هر گاه خلال کردیم, آب ننوشیم تا اینکه سه مرتبه مضمضه کنیم.۵۵
این عمل به خاطر این است که خلال کردن به تنهایی کفایت نمی‌کند برای خارج کردن زیادی‌های غذا از دهان و با مضمضه در بار اول ودوم تمام زیادی‌ها خارج نمی‌شود, پس احتیاج به مضمضمه کردن در دفعه سوم دارد و این موضوع به خاطر این است که اگر زیادی غذا باقی بماند سیل میکروب‌ها با آن به معده داخل می‌شود که سبب بیماری فراوانی می‌گردد که پیشتر گذشت.

وسایلی که استعمال آن‌ها در خلال صحیح نیست
در روایات می‌یابیم که از استعمال بعضی از وسایل در هنگام خلال منع کرده است و روشن است که منع از استعمال بعضی از این وسایل به خاطر این است که ممکن است این وسایل, موجب زخم شدن لثه‌ بشود و اما بعضی دیگر از وسایل ممکن است که به خاطر وجود مواد شیمیایی معین باشد که امکان دارد به سلامتی انسان به طور عموم ضرر بزند و ما اشاره می‌کنیم در این قسمت به روایات زیر: از امام رضا (علیه‌السلام) نقل شده که: «با چوب درخت انار خلال نکنید با چوب ریحان هم خلال نکنید, چون این دو عرق جذام را به حرکت در می‌آورند.»
و در بعضی از روایات دیگر وارد شده که: «به حرکت در می‌آورد خوره را.»۵۶
و از دعائم و غیر آن روایت شده که پیامبر (صلی الله علیه وآله) از خلال کردن به ریشه و ساقه‌ها و چوب انار و ریحان نهی کرده‌اند و فرمودند: «همانا این‌ها عرق جذام را به حرکت درمی‌آورند یا عرق خوره را.» ۵۷
از حضرت علی (علیه‌السلام) نقل شده که: «خلال کردن با ریشه درخت, موجب فقر می‌شود.» ۵۸
شهید گفته است: «مکروه است انسان با نی خلال کند یا چوب ریحان یا برگ درخت خرما یا برگ درخت انار .»۵۹
پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به هر چیزی که به ایشان می‌رسید خلال می‌کردند به استثنای برگ خرما و ساقه درخت.» ۶۰
و در روایت است که: «هر کس با ساقه درخت خلال کند تا هفت روز یا شش روز حاجتش برآورده نمی‌شود.» ۶۱
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «با ساقه درخت خلال نکنید پس اگر چاره‌ای نداشتید پس لیطه آن را بکنید.»۶۲
«لیطه» پوست قصبه را می‌گویند. ۶۳
از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که فرمودند: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) نهی فرمودند از این‌که با ساقه درخت و ریحان و انار خلال کنند.» و در روایت دیگر اضافه شده وفرمودند: «این چند چیز عرق خوره را به حرکت در می‌آورد.»۶۴

خلال برای مهمان
برای مهمان ممکن نیست که خلال مناسبی تهیه کند از این جهت از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت شده که فرمودند: «حق میهمان بر صاحب‌خانه این است که برای او یک خلالی آماده کند.»۶۵
و بعضی از فقها و مراجع تقلید حکم کرده‌اند به اینکه از مستحبات میزبان برای مهمان آماده کردن خلال است.» ۶۶
برگرفته از کتاب: طب و پزشکی در اسلام
تألیف: علامه سید جعفر مرتضی عاملی

پی‌نوشت‌ها
۱ـ ر.ک: کتاب الصحه و الحیاه: ص ۳۵و۳۶٫
۲ـ محاسن: ص ۵۶۴ – مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳٫
۳ـ همان مدرک.
۴ـ برقی, محاسن: ص ۵۵۸ – من لا یحضره الفقیه: ج ۱, ص ۳۴ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۴۸ و ۳۵۷ – مکارم الاخلاق: ص ۵۰ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۱۳۰٫
۵ـ مکارم الاخلاق: ص ۳۹٫
۶ـ ر.ک: رساله ذهبیه: ص ۵۰ – انوار النعمانیه: ج ۴, ص ۱۸۰٫
۷ـ مکارم الاخلاق: ص ۴۹ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۱۳۵٫
۸ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲,ص ۱۳۴٫
۹ـ دائرهالمعارف: قرن ۲۰, ج۱, ص ۲۰۱٫
۱۰ـ صحه و الحیاه: ص ۳۷
۱۱ـ من لا یحضره الفقیه: ج ۱, ص ۳۳٫
۱۲ـ من لا یحضره الفقیه: ج۱, ص ۳۳ – مکارم الاخلاق: ص ۵۰ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۱۳۷ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۴۱۲٫
۱۳ـ مکارم الاخلاق: ص ۳۵٫
۱۴ـ وسائل الشیعه: ج ۱۶,‌ص ۴۹۷٫
۱۵ـ وسائل الشیعه: ج ۱,ص ۳۵۴ – محاسن: ص ۵۶۱ و ۶۵۳٫
۱۶ـ محاسن: ص ۵۶۱ – بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۳۹٫
۱۷ـ بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۴۴٫
۱۸ـ کافی:‌ ج ۳, ص ۲۳ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۵۹٫
۱۹ـ کافی: ج ۳, ص ۲۳ – من لا یحضره الفقیه: ج ۱, ص ۳۳ – مکارم الاخلاق: ص ۵۰٫
۲۰ـ بحارالانوار: ج ۸۰, ص ۳۴۶٫
۲۱ـ امالی صدوق: ص ۲۵۳٫
۲۲ـ کافی: ج ۳, ص ۲۳ – محاسن: ص ۵۳۶ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۱۳۴٫
۲۳ـ وسائل الشیعه: ج ۷, ص ۶۰٫
۲۴ـ استبصار: ج ۲, ص ۹۱ و ۹۲ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۶۰٫
۲۵ـ اگر ممکن نباشد, اسید معده میکروب‌ها را به وجود می‌آورد و اگر ممکن نشد ترکیبات صفرا آنها را به وجود می‌آورد.
۲۶ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲,ص ۱۵۵ و ص ۱۵۶٫
۲۷ـ کافی: ج ۳,ص ۴۴۵ – وسائل الشیعه: ج ۱, ص ۳۵۶٫
۲۸ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲, ص ۱۳۲٫
۲۹ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۱۲, ص ۱۷۲٫
۳۰ـ همان مدرک.
۳۱ـ مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۲ و ۴۳۶٫
۳۲ـ برقی, محاسن: ص ۵۵۸ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۹٫
۳۳ـ مکارم الاخلاق: ص ۱۵۲٫
۳۴ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۶ و ج ۸۰,‌ص ۳۴۵٫
۳۵ـ تحف العقول: ص ۱۲ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۱۳۹٫
۳۶ـ المحاسن:‌ص ۵۵۸ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۹٫
۳۷ـ من لا یحضره الفقیه: ج۱, ص ۳۲٫
۳۸ـ سرائر: قسمت مستطرفات, ص ۴۷۶ – وسائل الشیعه: ج ۱۶, ص ۵۸۲٫
۳۹ـ مجمع البیان: ج ۱,ص۲۰۰ – بحارالانوار: ج ۷۶, ص ۶۸٫
۴۰ـ ر.ک: مخذی که گفته شده و غیر از آنها.
۴۱ـ باد زشت و بد, باد سرخ, سرخ باد, مرضی که در اثر آن پوست بدن به خصوص گونه‌ها سرخ یا بنفش رنگ می‌شود. «فرهنگ عمید» .
۴۲ـ کافی: ج ۶, ص ۳۷۶ – وسائل الشیعه: ج ۱۶, ص ۵۳۱٫
۴۳ـ مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳ – بحارالانوار: ج ۶۲,‌ص ۲۹۱٫
۴۴ـ بحارالانوار: ج ۶۲, ص ۲۹۱٫
۴۵ـ بحارالانوار:‌ج ۶۶, ص ۴۴۳٫
۴۶ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۷٫
۴۷ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۷٫
۴۸ـ بحارالانوار: ج ۶۲, ص ۲۹۱٫
۴۹ـ ر.ک: احادیثی که در این مورد است در محاسن برقی: ص ۴۵۱ و ۵۵۹٫
۵۰ـ محاسن: ص ۵۵۹ و ۵۶۰ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۴۰٫
۵۱ـ اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: ج ۲, ص ۱۷۰٫
۵۲ـ کافی: ج ۲, ص ۳۷۸٫
۵۳ـ ابن اثیر, نهایه: ج ۲, ص ۹۹٫
۵۴ـ مستدرک الوسایل: ج ۳, ص ۱۰۱٫
۵۵ـ سفینه البحار: ج ۱, ص ۴۲۵ – بحارالانوار: ج ۶, ص ۴۳۸ .
۵۶ـ کافی: ج ۶, ص ۳۷۷ . وسایل الشیعه: ج ۱۶, ص ۵۳۳ و ۵۳۴٫
۵۷ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۴۲ و ۴۴۳٫
۵۸ـ مکارم الاخلاق: ص ۱۵۲ و ۱۵۳ – بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۶ و ۴۳۸٫
۵۹ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۴۳, به نقل از دروس مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳٫
۶۰ـ محاسن: ص ۵۴۶ – مکارم الاخلاق: ص ۱۵۲ و ۱۵۳٫
۶۱ـ محاسن: ص ۵۶۴ – مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳ – بحارالانوار: ج ۶۶,‌ص ۴۳۶٫
۶۲ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۳۶ – مکارم الاخلاق: ص ۱۵۳٫
۶۳ـ محیط المحیط:‌ص ۸۳۳٫
۶۴ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۴۱ – محاسن: ص ۵۶۴٫
۶۵ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۲۳ – مکارم الاخلاق:‌ص ۱۵۲٫
۶۶ـ محاسن: ص ۵۶۴- بحارالانوار: ج ۷۵, ص ۴۵۵٫
۶۷ـ بحارالانوار: ج ۶۶, ص ۴۴۳٫